Cỏ xước là cây vùng nhiệt đới. Ở Việt Nam và nhiều nước châu Á, cỏ xước được dùng để điều trị kinh nguyệt không đều, thấp khớp, cảm sốt và nhiều bệnh khác.
Cỏ xước phân bố rải rác ở hầu hết các tỉnh vùng đồng bằng, trung du và một số tỉnh vùng núi thấp. Cây thường mọc ở nơi đất ẩm ven đường đi, quanh vườn và bãi hoang. Có thể trồng cỏ xước bằng hạt vào mùa xuân. Bộ phận dùng làm thuốc là rễ phơi khô hay sấy khô.
Tác dụng của cỏ xước
Cỏ xước có tác dụng chống viêm và gây thu teo tuyến ức chuột cống non (là một đặc tính của thuốc ức chế miễn dịch), kích thích co bóp tử cung và có hoạt tính estrogen yếu. Cao chiết cồn từ cỏ xước ức chế sự phát triển của một số vi khuẩn gây bệnh trong ống nghiệm. Có tác dụng hạ đường máu trên động vật gây đái tháo đường với alloxan, làm giảm huyết áp và nhịp tim, gây giãn mạch, hạ sốt, lợi tiểu và còn có tác dụng kìm hãm sự phát triển của ký sinh trùng sốt rét.
Cao chiết với benzen từ vỏ thân cỏ xước có tác dụng gây sảy thai và cao chiết với n-butanol từ cỏ xước đã ngăn cản sự làm tổ của trứng đã thụ tinh trong thời kỳ đầu mang thai. Cây cỏ xước mới thu hái phơi khô dùng xông trong phòng có tác dụng tẩy uế mạnh.
Công dụng chữa bệnh của cỏ xước
Cỏ xước được dùng điều trị cảm sốt, phong thấp tê mỏi, viêm khớp, đau lưng, nhức xương, kinh nguyệt không đều, ứ huyết trong tử cung, hàn thấp, chân tay co quắp, tiểu tiện không lợi, đái dắt, đái buốt, sốt rét. Còn dùng để trục thai chết. Ngày dùng 12 – 40g phối hợp với các vị thuốc khác, dưới dạng thuốc sắc.
Trong y học cổ truyền Trung Quốc, cỏ xước được dùng điều trị nhức đầu, cảm nắng, sốt rét, sỏi niệu, viêm thận mạn tính. Trong y học cổ truyền Ấn Độ, cỏ xước được dùng làm thuốc lợi tiểu và trị xơ gan. Bệnh nhân hen hít khói do đốt lá khô cỏ xước có thể hết cơn hen phế quản. Dùng bột nhão từ lá tươi cỏ xước giã đắp lên chỗ bị áp xe để làm hết mủ. Bột nhão rễ cỏ xước dùng đắp ngoài chữa viêm amiđan cho trẻ em. Bột rễ cỏ xước phơi khô trong bóng râm được dùng với liều mỗi ngày 10 – 20g để trị rắn độc cắn. Uống rễ cỏ xước phối hợp với hồ tiêu để chữa tiêu chảy và lỵ.
Ở Nepal, để ngừa thai, phụ nữ sau khi hành kinh uống đều đặn mỗi ngày 10g rễ cỏ xước dưới dạng nước sắc ấm. Cỏ xước còn được dùng làm thuốc nhuận tràng, chữa trĩ, mụn nhọt, ban, đau bụng.
Bài thuốc có cỏ xước
Cỏ xước điều trị bệnh về khớp:
1.Cỏ xước chữa thấp khớp:
Bài thuốc 1: Cỏ xước 40g; hy thiêm, thổ phục linh, mỗi vị 20g, cỏ nhọ nồi 16g; ngải cứu, thương nhĩ tử, mỗi vị 12g. Sao vàng, sắc uống ngày một thang.
Bài thuốc 2: Cỏ xước, rễ cà gai leo, cây xấu hổ, thổ phục linh, kê huyết đằng, rễ cỏ tranh, mỗi vị 16g. Sắc uống ngày một thang.
Bài thuốc 3: Cỏ xước, rễ cà gai leo, vỏ chân chim, dây đau xương, kê huyết đằng, rễ tầm xuân, mỗi vị 20g. Sắc uống ngày một thang.
Bài thuốc 4: Cỏ xước, kim ngân, thổ phục linh, hy thiêm, ké đầu ngựa, thiên niên kiện, cây xấu hổ, dây đau xương, cà gai leo, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.
2.Chữa viêm khớp sưng đau:
Cỏ xước 16g; hoàng bá, thương truật, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang.
3.Chữa đau nhức các khớp không nóng đỏ, tê bì, đau các cơ, vận động khó:
Cỏ xước 12g; ý dĩ, tỳ giải, mỗi vị 16g; ngũ gia bì, xuyên khung, đan sâm, mỗi vị 12g, rễ cây lá lốt 8g; quế chi, bạch chỉ, mỗi vị 6g. Sắc uống ngày một thang.
4.Chữa đau lưng cấp do co cứng các cơ:
Cỏ xước 12g; tỳ giải, kê huyết đằng, ý dĩ, cây xấu hổ, mỗi vị 16g; quế chi, rễ cây lá lốt, thiên niện kiện, mỗi vị 8g, trần bì 6g. Sắc uống ngày một thang.
Cỏ xước chống viêm
5. Chữa viêm cầu thận cấp tính, gây phù không rõ ràng, ít kéo dài ( nhất là ở 2 mắt cá chân ):
Cỏ xước, đậu đỏ, đậu đen, mỗi vị 20g; thổ phục linh, tỳ giải, hoài sơn, mỗi vị 16g; tiểu hồi, mã đề, mỗi vị 12g; đại hồi 10g, nhục quế 8g, gừng khô 6g. Sắc uống ngày một thang.
6. Chữa viêm miệng:
Cỏ xước, tẩm cồn, nhai và ngậm; hoặc sắc, ngậm và uống nước sắc, mỗi ngày 20g.
7. Chữa sốt rét:
Lá cỏ xước một nắm to, sắc uống.
8. Chữa mụn nhọt:
Cỏ xước 12g, đậu đen sao 40g, kim ngân 20g, ké đầu ngựa 16g, thổ phục linh 12g; kinh giới, cam thảo dây, mỗi vị 8g. Sắc uống ngày một thang.
Cỏ xước chữa các bệnh khác
9. Chữa phù thũng hoặc vàng da:
Cỏ xước, rễ cỏ tranh, bông mã đề, mộc thông, mỗi vị 25g. Sắc uống ngày một thang.
10. Chữa tiểu tiện ít, khó tiểu tiện, phù thũng:
Cỏ xước, mộc thông, mã đề, mỗi vị 12g, bấc 8g. Sắc uống ngày một thang.
11. Chữa sỏi niệu quản:
Cỏ xước 12g, cỏ bợ 50g; kim tiền thảo, rễ dứa dại, cỏ hàn the, mỗi vị 30g, ngải cứu 20g; dây chìa vôi, cỏ nhọ nồi, mỗi vị 16g. Sắc uống ngày một thang.
12. Chữa sỏi đường mật:
Cỏ xước, kim tiền thảo, rau má tươi, mỗi vị 20g; hương phụ, hoạt thạch, mỗi vị 12g, nghệ, rong mơ, mỗi vị 8g, mề gà 6g. Sắc uống ngày một thang.
13. Chữa kinh nguyệt không đều, huyết ứ:
Rễ cỏ xước 20g; hương phụ (tứ chế), ích mẫu, nghệ trắng, mỗi vị 16g; lá mần tưới, tô mộc, chỉ xác, mỗi vị 12g. Sắc uống ngày một thang. (mỗi tháng 3-5 thang)
GS. Đoàn Thị Nhu
